mardi 22 février 2011

Article sur Zapolska - Entretien


Le présent article de Seine & Vistule reprend un entretien récemment paru en polonais et en français dans Gazeta paryska, entre la rédactrice de ce magazine, Irena Filus, et moi-même, à propos de Gabriela Zapolska. Cet article a été traduit du polonais en français par Michel Szczesny. Tous les deux ont eu la gentillesse de m’autoriser à publier ces deux versions ici. (Il va de soi que leurs droits respectifs relatifs à cet article ne sont pas affectés par ces autorisations).
Revue culturelle à vocation européenne, Gazeta paryska est éditée par KULTURALNA EUROPA, association qui favorise expositions, concerts, rencontres littéraires et autres manifestations culturelles.
Pour en savoir plus :
Pour contacter le traducteur, Michel Szczesny : m.szczesny@free.fr

Niniejszy artykuł w formie wywiadu, który przeprowadziła ze mną na Irena Filus, redaktorka Gazety paryskiej w języku polskim i francuskim o Gabrieli Zapolskiej, zostanie opublikowany w moim blogu Seine & Vistule. Autorem wersji francuskiej jest Michał Szczęsny. Zarówno Irena Filus jak i Michał Szczęsny autoryzowali publikacje tego artykułu w blogu w Seine & Vistule.
Gazeta paryska, jest publikowana przez Stowarzyszenie KULTURALNA EUROPA, która organizuje wystawy, koncerty, spotkania literackie i inne manifestacje kulturalne w Paryżu.
Więcej na ten temat:
Adres tłumacza artykułu: m.szczesny@free.fr

__________________________________________________________________________________
 
L E S   F R A N Ç A I S
VONT  M’APPLAUDIR

Tel est le rêve de la comédienne et dramaturge polonaise Gabriela Zapolska, lorsqu'elle arrive à Paris à la fin du XIXème siècle, en septembre 1889, alors que l'Exposition Universelle vient d’être inaugurée et que la Tour Eiffel a été ouverte au public. Elle souhaite emménager à Montmartre, et trouve rapidement un logement dans le quartier, au 4 de l’avenue de Clichy. Elle estime maîtriser à peu près correctement la langue française, comme elle le dit dans cette lettre adressée à Maria Szeliga : Je connais assez bien le français car je peux traduire Théophile Gautier sans dictionnaire. Alors je pourrai me débrouiller, je monterai sur scène, et d'ici un an je parlerai comme une vraie Française. La vie n'est pas facile à l'époque pour les femmes émancipées, mais Zapolska, pleine d'enthousiasme, vient de refermer derrière elle la porte d'un monde qui ne lui apportait que des désillusions.

   
Qu'est-ce qui l'a poussée à prendre une décision aussi désespérée ? Je pose cette question à Elżbieta Koślacz-Virol (dite Lisbeth Virol), dont l'expertise concernant la vie de l'auteur de La Moralité de Mme Dulska fait autorité ; la thèse qu’elle a consacrée à Zapolska fait 350 pages et son élaboration lui a demandé plusieurs années.
   Zapolska est arrivée à Paris à l'âge de 32 ans. Peu avant, à Piotrków Trybunalski, elle avait commis une tentative de suicide lors d'une tournée de sa troupe de théâtre. Elle avait beaucoup de problèmes personnels, elle avait quitté son mari, elle est tombée enceinte de Marian Gawalewicz, directeur d'un théâtre de Varsovie, puis elle est partie à Vienne pour accoucher d'un enfant qui est mort peu après. Sa famille l'a maudite. Elle avait deux passions théâtrales : jouer comme actrice, mais également l'écriture. Elle a commencé à écrire sous l'influence de Gawalewicz, à la Société de Bienfaisance, où Zapolska avait fait ses premiers pas sur scène. Son mari était officier au service du Tsar. Elle n'a obtenu le divorce que huit ans plus tard. Puis elle a erré un peu comme la Mouette de Tchékhov, avec des troupes itinérantes, entre les différentes régions de la Pologne (qui était à l'époque partagée entre trois occupants). Selon les lieux où elle jouait, on lui écrivait des dithyrambes, comme à Poznań, ou on la critiquait pour son jeu, comme dans les territoires sous occupation russe.

Comment a-t-elle donc gagné sa vie une fois arrivée à Paris ?
   Elle a constaté que Paris était une ville chère et où la vie est difficile, elle a donc commencé par fréquenter la communauté polonaise. Mais peu à peu, elle s'en est éloignée en perfectionnant son français, car elle rêvait de monter sur scène et de se faire applaudir par le public français. Dès le début, elle a écrit pour deux revues polonaises : La Revue Hebdomadaire et Le Courrier de Varsovie. Grâce à cette dernière, elle a obtenu une carte de correspondante. Ses chroniques recèlent de nombreux trésors : une visite chez Aristide Bruant (bien qu'elle appréciât ses chansons, sa façon de gagner de l'argent en parlant de la misère ne lui plaisait pas) ; ses impressions sur l'Exposition Universelle ; ou encore l'exécution d'une femme et de son fils, rue de la Roquette. Curieuse de tout, elle a écrit de nombreux articles, ainsi que des lettres (publiées dans les années 1970) dont les destinataires étaient l'homme d'affaires Stefan Laurysiewicz et le rédacteur de la Revue Hebdomadaire, Adam Wiślicki, ainsi que plusieurs autres personnes. Elle avait aussi des amis fortunés, tels que Stanisław Rzewuski, ou le banquier Oksza Orzechowski, qui lui finançaient des cours de théâtre et l'aidaient matériellement. Elle croyait en elle, mais sa vitalité était mal perçue, on disait d'elle qu'elle était prête à tout pour atteindre son but. La vie n'était donc pas facile pour elle. Elle s'est inscrite au Conservatoire de Théâtre en tant qu'étrangère souhaitant apprendre la langue sur scène, afin d'intégrer l'équipe de la Comédie-Française. En 1892, grâce à la journaliste française Séverine et à Rzewuski, elle parvient à se faire engager au théâtre d'André Antoine. Le maître en personne lui prodiguait des cours, espérant qu'elle perdrait rapidement son accent. En attendant, elle interprétait avec brio des rôles de second plan. De nombreuses critiques de l'époque en témoignent.

Combien de temps a duré cette période ?
   Six années, qui ont été intenses et difficiles. En réalité, on ne parlait jamais de son état de santé, tant son envie d'aller toujours de l'avant était forte ; le soufre [qu’elle avait absorbé lors de sa tentative de suicide] a fini par lui dévorer la muqueuse de l'estomac. Elle saignait, elle avait une sorte d'ulcère, parallèlement à des problèmes gynécologiques. À partir de 1893, elle a eu une relation avec le Nabi Paul Sérusier, leur complicité était fantastique. Lui, lui transmettait sa connaissance de la peinture et de la spiritualité. Sous son influence, elle s'est débarrassée de sa peur de la mort. Quant aux œuvres du peintre, elles affichent durant cette période des couleurs plus claires. Sérusier lui a proposé le mariage. En 1895, elle a décidé d'aller en Pologne, pour trouver matière à un récit qu'elle avait l'intention de rédiger. Elle voulait revenir en France par la suite, elle parlait même d'emmener une Française avec elle pour ne pas oublier l'accent. À son arrivée on l'a accueillie avec les honneurs. Malheureusement, a-t-elle écrit trois ans plus tard, elle regrettait sa décision. Il était déjà trop tard pour retourner en France. Vers la fin de son séjour à Paris elle avait écrit qu'elle était devenue un être humain ...qui étais-je auparavant ? Une machine dénuée de raison, animée par la seule volonté des vents et de mes éditeurs. Sérusier a fait une dépression nerveuse après son départ. Toute leur correspondance a été détruite à la demande de sa future femme, une jeune étudiante en arts plastiques.

Ainsi s'est achevée la carrière parisienne de Zapolska. Est-ce que ton propre destin a été similaire ? Car toi aussi tu es comédienne, et Zapolska est devenue l'objet de tes études ?
   Oui et non, car de mon côté je me suis mariée en Pologne, avec un artiste peintre et architecte d'intérieur, qui dans les années 60 avait décidé de partir en France. Contrairement à Zapolska, j'ai joué des rôles de premier plan sur la scène du Théâtre Classique du Palais de Culture, tout comme au Théâtre télévisé. J'étais surmenée par le travail, et j'ai pensé à prendre une année sabbatique, pour faire un tour et revenir. Je ne connaissais pas le français. Il s'est avéré que le directeur du théâtre ne m'a pas prolongé mon contrat, et il a engagé quelqu'un d'autre à ma place. J'ai compris alors que j'avais perdu le but de mon existence. Je n'avais pas de grandes chances de réussir sur la scène française ; certes j'étais jeune, mais je ne ressemblais pas à une star. Pendant tout ce temps je me suis concentrée sur la langue. On voulait m'enfermer dans des rôles stéréotypés avec un accent russe, je ne me laissais pas faire, mais je ne pouvais pas interpréter de pièces classiques. Ce n'est que des années plus tard, en lisant les lettres de Zapolska, que j'ai découvert comment elle avait lutté contre son accent pour jouer sur une scène à l’étranger. J'ai compris que c'était un vrai handicap pour une comédienne, qui la trahit constamment, l'empêchant de transmettre de vraies émotions.


Mais finalement, tu n'es pas retournée en Pologne ?
   J'avais peur de me retrouver à travailler quelque part en province, et de végéter en élevant mon jeune enfant. De plus, je n'aurais pas pu emmener ma fille avec moi tout de suite. Je vivais à la limite de la misère, mais j'ai fini par obtenir ma première carte de travail, j'ai appris à taper à la machine, à traduire, puis j'ai rencontré mon mari actuel. Peu à peu, je suis revenue vers le théâtre. Au Théâtre International de la Cité Universitaire, j'avais commencé à participer à des ateliers de création, où j'ai rencontré de nombreux metteurs en scène ou acteurs intéressants. Puis, je suis allée aux cours de Jean-Laurent Cochet, celui qui avait formé Gérard Depardieu et Isabelle Huppert. Il m'appréciait beaucoup. C'est chez lui que j'ai pu réviser tous mes classiques en français. C'est comme ça que j'ai affuté ma langue. En fait, ce n'est qu'après ma thèse que j'ai commencé à présenter sur scène l'œuvre de Zapolska.

Justement, tu as décidé de couronner ta passion pour Zapolska par un doctorat à la Sorbonne ?
   J'ai fait ma thèse sous la direction de Martine de Rougemont, pendant trois ans, mais la préparation à ce doctorat m'a pris une décennie. Mon diplôme polonais de maîtrise a été reconnu dès les années 60, mais ma connaissance du français était toujours imparfaite. Mon premier diplôme (un DEA) traitait de Zapolska à Paris. Quant à ma thèse, elle était consacrée à Gabriela Zapolska, comédienne polonaise de la fin du XIXe siècle. Elle montre son cheminement et sa carrière en Pologne, en France, et à nouveau en Pologne. Il faut absolument mentionner la thèse de madame le professeur Jadwiga CzachowskaKalendarium, j'ai pu y trouver une description précise et chronologique de tous les événements. Elle était ravie que je reprenne ce sujet. Je citerai aussi le professeur Danuta Knysz-Tomaszewska, qui a fait partie du jury de ma thèse.

Qu'y a-t-il de si novateur dans tes travaux ?
   Je me suis appuyée sur des éléments peu connus retrouvés en France. Dans les années 50, le professeur Zbigniew Raszewski a écrit une petite étude, Sur les traces de Zapolska à Paris, je l'ai traduite mais, après avoir réfléchi sur ce qu'il avait écrit, je n'étais pas tellement convaincue que Zapolska était une comédienne médiocre, comme on l'avait toujours dit. Les hommes en particulier avaient des avis mitigés. En revanche, on l'a toujours considérée comme une excellente dramaturge. Ceci m'a intriguée, et j'ai commencé à essayer de me faire ma propre idée. Zapolska avait joué pendant 20 ans, la presse française lui avait rendu hommage car elle avait interprété des rôles très typiques, même si on ne peut pas la comparer à Irena Solska ou Helena Modrzejewska. Avant toute chose, elle a ramené de France certaines pièces qu'elle avait elle-même traduites, elle avait appris le jeu naturaliste, celui-là même que j'ai découvert par la suite grâce à mes professeurs du Conservatoire national de Théâtre (PWST) de Varsovie : Stanisława Perzanowska et Marian Wyrzykowski, issus de Reduta, un théâtre qui observait les mêmes règles que celui d'Antoine. Soudain, j'ai compris que nous avions des choses en commun, car mon propre jeu de scène était également tourné vers la simplicité. Zapolska a importé de France ce style de jeu, elle est la seule comédienne polonaise à avoir pu jouer sur une scène française, car les autres, même les plus grandes, n'arrivaient pas à maîtriser la langue. Modrzejewska avait dit à Alexandre Dumas fils qu'elle n'interpréterait pas La Dame aux camélias en français – elle préférait jouer en anglais. Quant à Maria Wisnowska, qui était venue à Paris avec l'appui du dramaturge Edouard Pailleron, elle n'a pas réussi à jouer et a fini par rentrer dans son pays.

Combien de temps avait duré la carrière de la comédienne après son retour en Pologne ?
   Elle est arrivée en Pologne formée par Antoine au Théâtre Libre, Tadeusz Pawlikowski l'a acceptée dans un théâtre de Cracovie, car il savait qu'en France de nouvelles tendances artistiques faisaient leur apparition. Lui même avait été chez Antoine et connaissait ses méthodes de travail. Elle jouait le répertoire d'Antoine, qu'elle avait traduit elle-même. Dans le théâtre cracovien, Zapolska s’est fait une place – elle disposait même de sa loge, décorée par Stanisław Wyspiański. Puis une actrice plus jeune est apparue et avait séduit le directeur : Zapolska est alors passée à l'arrière-plan. Elle a cessé de jouer en 1900, mais elle continuait sa carrière de dramaturge. Elle avait commencé à écrire ses premiers récits avant même d'aller en France, mais ce n'est qu'en 1906 qu’ont vu le jour La Moralité de Mme Dulska et d'autres pièces connues comme Skiz ou Mlle Maliczewska ; c'est pourquoi elle existe dans notre conscience collective en tant que dramaturge plutôt qu'en tant que comédienne. Aleksander Karandiejew, président des Théâtres Gouvernementaux de Varsovie, qui accordait une attention particulière à leur niveau artistique, lui avait également commandé des traductions de certaines œuvres, ce qui avait suscité des critiques de Kazimierz Zalewski et de Bolesław Prus, pour sa supposée rémunération excessive. Zapolska a également fait transporter en Pologne la maquette de la pièce L’Arlésienne, d’Alphonse Daudet.

On peut donc dire que pour les standards de l'époque, Gabriela Zapolska était une femme très moderne et qui ne se pliait pas aux convenances. Un personnage de chair et d'os, dont elle a transposé différents aspects dans ses œuvres. C'est pour cela que la fascination des contemporains à son égard reste toujours intacte.

Trad. M. Szczęsny

lundi 21 février 2011

Artykuł o Zapolskiej - Wywiad


Le présent article de Seine & Vistule reprend un entretien récemment paru en polonais et en français dans Gazeta paryska, entre la rédactrice de ce magazine, Irena Filus, et moi-même, à propos de Gabriela Zapolska. Cet article a été traduit du polonais en français par Michel Szczesny. Tous deux ont eu la gentillesse de m’autoriser à publier ces deux versions ici. Il va de soi que leurs droits respectifs relatifs à cet article ne sont pas affectés par ces autorisations.
Revue culturelle à vocation européenne, Gazeta paryska est éditée par KULTURALNA EUROPA, association qui favorise expositions, concerts, rencontres littéraires et autres manifestations culturelles.
Pour en savoir plus : http://www.gazetaparyska.fr
Pour contacter le traducteur, Michel Szczesny : m.szczesny@free.fr

Niniejszy artykuł w formie wywiadu, który przeprowadziła ze mną na Irena Filus, redaktorka Gazety paryskiej w języku polskim i francuskim o Gabrieli Zapolskiej, zostanie opublikowany w moim blogu Seine & Vistule. Autorem wersji francuskiej jest Michał Szczęsny. Zarówno Irena Filus jak i Michał Szczęsny autoryzowali publikacje tego artykułu w blogu w Seine & Vistule.
Gazeta paryska, jest publikowana przez Stowarzyszenie KULTURALNA EUROPA, która organizuje wystawy, koncerty, spotkania literackie i inne manifestacje kulturalne w Paryżu.

Więcej na ten temat: http://www.gazetaparyska.fr 
Adres tłumacza artykułu: m.szczesny@free.fr
___________________________________________________________

ZMUSZĘ FRANCUZÓW
D O    A P L A U Z U

Z takim marzeniem, polska aktorka i dramatopisarka – Gabriela Zapolska dotarła do Paryża końca XIX wieku, we wrześniu 1889 roku, po otwarciu Wystawy Powszechnej i inauguracji wieży Eiffel’a. Pragnęła zamieszkać na Montmartre i w okolicy znalazła lokum pod adresem: 4 avenue de Clichy. Twierdziła, że język ma jako tako opanowany, pisała o tym do Marii Szeligi: - Znam francuski dosyć dobrze, bo tłumaczę Théophila Gautier bez słownika. Więc jakoś dam sobie radę, wejdę na scenę i po roku będę mówiła jak rodowita Francuzka. Nie był to łatwy okres dla wyemancypowanych kobiet, ale Zapolska pełna entuzjazmu zamknęła właśnie za sobą drzwi świata, który przynosił jej same rozczarowania.

Articles et lettres de Gabriela Zapolska sous le titre
 Madame  Zapolska et la Scène parisienne
 Textes traduits par  Lisbeth Virol et  Arturo Nevill
 Éditions La Femme pressée  –  Collection L’Européenne

Jaka była przyczyna podjęcia tak desperackiej decyzji? pytanie to kieruję do Elżbiety Koślacz-Virol (pseudonim Lisbeth Virol), która jest jednym z najbardziej wiarygodnych autorytetów, jeśli chodzi o życie autorki Moralności pani Dulskiej; jej praca doktorska na temat Zapolskiej licząca 350 stron przygotowywana była przez wiele lat.
   Zapolska przyjechała do Paryża mając 32 lata. Tuż przedtem, będąc z teatrem na objeździe, w hotelu w Piotrkowie Trybunalskim usiłowała popełnić samobójstwo. Miała dużo problemów osobistych, opuściła męża, zaszła w ciążę z Marianem Gawalewiczem, dyrektorem jednego z warszawskich teatrów, pojechała do Wiednia, żeby urodzić dziecko, które wkrótce zmarło. Rodzina ją wyklęła. Miała pasję do aktorstwa, ale również zaczęła pisać pod wpływem Gawalewicza, z którym była związana w Towarzystwie Dobroczynności, gdzie stawiała pierwsze kroki na scenie. Jej mąż był oficerem w służbie cara. Rozwód z nim otrzymała dopiero 8 lat później. Potem włóczyła się trochę jak Czajka z Czechowa w teatrach objazdowych po różnych zaborach, w okropnych warunkach i w zależności gdzie grała, albo pisano dytyramby na jej temat, jak to miało miejsce w Poznaniu albo krytykowano jej grę w zaborze rosyjskim.
 
Z czego więc żyła po przyjeździe do Paryża?
   Stwierdziła, że Paryż jest bardzo drogim i trudnym miastem, więc na początku obracała się w polskim środowisku, ale potem zaczęła się od niego oddalać doskonaląc język, bo jej marzeniem było stanąć na francuskiej scenie i zmusić Francuzów do aplauzu. Od samego początku pisała artykuły do dwóch pism polskich: Kuriera Warszawskiego i Przeglądu Tygodniowego i od tego pierwszego dostała kartę korespondenta. Jej felietony to kopalnia pereł: – wizyta u Aristide’a Bruant (nie podobało jej się, choć doceniała jego piosenki, że czerpał zysk z nędzy, o której pisał), – wrażenia z Wystawy Powszechnej; - atrakcją było także pójście na plac de la Roquette, żeby zobaczyć egzekucję pewnej kobiety i jej syna. Była ciekawa wszystkiego i napisała wiele artykułów oraz listów (wydanych w latach 70-tych), których adresatami są Stefan Laurysiewicz, handlowiec i Adam Wiślicki, redaktor Przeglądu Tygodniowego oraz kilka innych osób. Miała też boga¬tych znajomych, takich jak Stanisław Rzewuski, bankier Oksza Orzechowski, którzy opłacali jej lekcje teatru i wspomagali materialnie. Wierzyła w siebie, lecz ta jej żywotność była źle odczytywana, mówiono o niej, że nie cofnie się przed niczym, żeby osiągnąć cel. Nie miała, więc, łatwego życia. Zapisała się do Konserwatorium Teatralnego, jako obcokrajowiec uczący się języka na scenę, żeby wejść do ekipy Comédie-Française. W 1892 roku dzięki Séverine – dziennikarce francuskiej oraz Rzewuskiemu dostała się do teatru André Antoine’a. Sam mistrz udzielał jej lekcji mając nadzieję, że pozbędzie się szybko akcentu, tymczasem grała role drugoplanowe, z których wywiązywała się bardzo dobrze. Mówią o tym liczne ówczesne krytyki.

Jak długi był to okres?
   Sześcioletni, ale za to bardzo intensywny i ciężki. Nigdy właściwie nie mówiło się o jej stanie zdrowia; po tym jak targnęła się na życie, siarka wyżarła jej śluzówkę żołądka. Krwawiła, miała coś w rodzaju wrzodów, a jednocześnie problemy ginekologiczne. Od roku 1893 związana była z nabistą Paul’em Sérusier, mieli ze sobą fantastyczny kontakt. On jej przekazywał wiedzę o malarstwie, i o duchowości. Pod jego wpływem przestała bać się śmierci, a z kolei jego paleta barw stała się w tym okresie jaśniejsza. Zaproponował jej małżeństwo. W 1895 roku zapragnęła pojechać do Polski, żeby zdobyć materiały do powieści, którą miała zamiar napisać. Chciała wrócić, mówiła nawet, że zabierze ze sobą Francuzkę, żeby nie zapomnieć akcentu. Po przyjeździe do kraju przyjęto ją z honorami. Niestety, po trzech latach stwierdziła, że żałuje swojej decyzji. Było już za późno na powrót. Pod koniec swego pobytu w Paryżu napisała, że stała się człowiekiem: …kim byłam dawniej? maszyną bezrozumną gnaną wolą wiatrów i mych wydawców. Sérusier po wyjeździe Zapolskiej dostał depresji nerwowej. Cała korespondencja pomiędzy nimi została zniszczona na życzenie jego żony, młodej studentki malarstwa.

I tak się skończyła paryska kariera Zapolskiej. Czy twoje losy były podobne? Bo przecież też jesteś aktorką, a Zapolska stała się przedmiotem twoich studiów?
   I tak i nie, bo ja wyszłam w Polsce za mąż za artystę malarza i architekta wnętrz, który w latach 60-tych, zdecydował, że wyjedzie do Francji. W przeciwieństwie do Zapolskiej grałam na scenie Teatru Klasycznego w Pałacu Kultury pierwszoplanowe role, jak również w Teatrze Telewizji. Byłam przeciążona pracą i potraktowałam wyjazd, jako roczny bezpłatny wypoczynek. Nie znałam francuskiego. Jednak dyrektor teatru nie przedłużył mi kontraktu i zaangażował, kogo innego na moje miejsce. Zrozumiałam wtedy, że straciłam cel swojego życia. Nie miałam zbyt dużych szans na francuskiej scenie, byłam, co prawda młoda, ale nie wyglądałam na gwiazdę. Przez cały czas walczyłam z językiem, gdyż nie mogłam grać klasyki. Dopiero po latach czytając listy Zapolskiej odkryłam, jak ona się męczyła z akcentem, po to żeby zagrać na obcej scenie. Zrozumiałam, czym on jest dla aktorki, że wyłazi jak szydło z worka nie pozwalając na oddanie prawdziwych emocji.

Ale nie wróciłaś jednak do kraju?
   Bałam się powrotu do pracy gdzieś na prowincji i wegetacji z maleńkim dzieckiem. Nie mogłabym też od razu wywieźć córki. Żyłam niemal w nędzy, ale w końcu wywalczyłam sobie pierwszą kartę pracy, nauczyłam się pisać na maszynie, zaczęłam tłumaczyć, potem poznałam mego obecnego męża. Powoli wróciłam do teatru. W Teatrze Międzynarodowym w Cité Universitaire, zaczęłam uczestniczyć w wielu ateliers de création, gdzie poznałam wielu ciekawych reżyserów, aktorów. Potem poszłam do szkoły Jean-Laurent Cochet, tego, który ukształtował Gérard’a Depardieu i Isabelle Huppert; Cochet bardzo mnie polubił. To u niego przerobiłam po francusku całą klasykę. Dlatego tak wyszlifowałam sobie język. Właściwie dopiero po moim doktoracie zaczęłam prezentować twórczość Zapolskiej na scenie.

No właśnie, swoje zainteresowanie Zapolską postanowiłaś uwieńczyć doktoratem na Sorbonie?
   Robiłam go pod kierunkiem Martine de Rougemont, co trwało 3 lata, ale samo przygotowanie do doktoratu aż 10. Mój polski dyplom magisterski uznano już w latach 60-tych, lecz ciągle niewystarczająco znałam język. Pierwszy dyplom tzw. studium przed-doktoranckie traktował o Zapolskiej w Paryżu a doktorat pisałam o Gabrieli Zapolskiej, polskiej aktorce pod koniec XIX wieku. Pokazuje jej drogę i karierę w Polsce, we Francji i znowu w Polsce. Opierałam się na pracy doktorskiej prof. Jadwigi Czachowskiej Kalendarium, miałam w niej wszystko dokładnie, chronologicznie opisane. Bardzo się ucieszyła, że znów podjęłam ten temat. Także prof. Danuta Knysz-Tomaszewska, która przyjechała na obronę mojego doktoratu.

Co jest takiego nowatorskiego w twojej pracy?
   Opierałam się na mało znanych materiałach znalezionych we Francji. W latach 50-tych prof. Zbigniew Raszewski napisał mały esej – Paryskimi śladami Zapolskiej, przetłumaczyłam go, ale po przemyśleniu tego, co napisał, nie byłam taka przekonana, że Zapolska była mierną aktorką, jak o niej zawsze mówiono. Szczególnie mężczyźni mieli zróżnicowane opinie. Uznano ją natomiast za znakomitego dramaturga. Zainteresowało mnie to i zaczęłam szukać własnej prawdy. Zapolska była aktorką przez 20 lat, prasa francuska oddała jej hołd, bo zagrała role charakterystyczne, choć nie można porównywać jej do Ireny Solskiej, czy Heleny Modrzejewskiej. Przede wszystkim przeniosła z Francji pewne sztuki, które sama przetłumaczyła, nauczyła się gry naturalistycznej, dokładnie takiej, jaką odkryłam później dzięki moim profesorom z PWST w Warszawie – pani Stanisławie Perzanowskiej czy Marianowi Wyrzykowskiemu. Oni wywodzili się z Reduty, a w tym teatrze liczyła się taka sama zasada jak u Antoine’a. Nagle zrozumiałam, że są jakieś wspólne koneksje, bo ja też byłam wychowana w prostocie na scenę. Zapolska przywiozła z Francji do Polski styl gry, to jej, jako jedynej aktorce polskiej udało się zagrać na francuskiej scenie, bo inne, nawet wielkie nie dały sobie rady z językiem. Modrzejewska odmówiła panu Alexandrowi Dumas fils gry po francusku w jego Damie Kameliowej, bo wołała grać po angielsku, a z kolei Maria Wisnowska, która przyjechała do Paryża poparta przez Edouard’a Pailleron, autora sztuk dramatycznych, nie dostała się na scenę i wróciła do kraju.


Jak długo trwała kariera aktorki Zapolskiej po powrocie do Polski?
   Przyjechała do kraju ukształtowana przez Antoine’a w teatrze naturalistycznym (Théâtre Libre), Tadeusz Pawlikowski przyjął ją do teatru w Krakowie, bo wiedział, że we Francji, pojawiają się nowe kierunki w sztuce, sam był u Antoine’a i znał metodę jego pracy. Grała w repertuarze Antoine’a który sama prze-tłumaczyła. W teatrze krakowskim Zapolska wywalczyła sobie pozycję, miała nawet swoją lożę, którą ozdobił sam Stanisław Wyspiański. Potem przyszła młodsza aktorka, która uwiodła dyrektora i Zapolska zeszła na dalszy plan. Przestała grać dopiero w 1900 roku, ale kontynuowała karierę dramatopisarki. Jeszcze w Polsce zaczęła pisać pierwsze powieści, ale dopiero w roku 1906 powstała Moralność Pani Dulskiej i inne znane sztuki jak Skiz czy Panna Maliczewska. Właśnie, dlatego w naszej świadomości istnieje bardziej, jako autorka niż aktorka. Aleksander Karandiejew, prezes Warszawskich Teatrów Rządowych, który dbał bardzo o ich poziom artystyczny, zamówił u niej także tłumaczenia pewnych sztuk, co spowodowało krytyki Kazimierza Zalewskiego i Bolesława Prusa, że jest za dobrze opłacana. Zapolska sprowadziła również makietę sztuki ArlésienneAlphonse‘a Daudet do Polski.

Można, więc powiedzieć, że jak na owe czasy Gabriela Zapolska była kobietą na wskroś nowoczesną i nie ulegającą konwenansom. Postacią z krwi i kości, którą w różnych wersjach przeniosła do literatury. To właśnie tak bardzo w niej fascynuje współczesnych, aż do dziś.

Rozm. Irena Filus

mardi 15 février 2011

Paryskie wędrówki Zapolskiej (5-PL)


Cet article est le dernier, en polonais (1-PL… 5-PL), d’une série consacrée au séjour parisien de Gabriela Zapolska (1889-1895). Cette série sera suivie d’une autre, en français (1-F, 2F…). Cet ensemble a été rédigé à l’occasion d’une exposition consacrée à cette femme de lettres, journaliste et actrice (Musée de la Littérature, Varsovie, d’avril à juin 2011).

Artykuł ten jest ostatnim z serii o pobycie Gabrieli Zapolskiej w Paryżu miedzy 1889 i 1895 rokiem. Wersja francuska (1-F, 2-F…) zostanie opublikowana później. Wystawa poświęcona Zapolskiej pisarce, aktorce i dziennikarce będzie miała miejsce w Muzeum Literatury w Warszawie i odbędzie się od kwietnia do czerwca 2011 r.


Antoine, mój dyrektor, zaproponował mi wycieczkę do Bretanii z nim, i jego damą. W Bretanii poznałam Paule’a Sérusier’a i grupę malarzy – symbolistów. Ubrani są w bluzy wieśniaków, noszą chodaki z drzewa, palą fajki i bez przerwy dyskutują o tonach i kolorach. Nazwali się Nabis. Widziałam ich obrazy w Salonach na Polach Elizejskich i na Polu Marsowym. Wydawały mi się śmieszne, podczas gdy mój przyjaciel Stefan, oglądał je z uwagą.

Zaprzyjaźniłam się z tymi malarzami. Sérusier nauczył mnie patrzeć inaczej na sztukę i nie bać się śmierci. Opowiadał mi o tym i w dzień i w nocy. Zaproponował mi małżeństwo, na które się zgodziłam. Lubię malarstwo. Sama rysuję i maluję. Kupiłam sobie pudełko z farbami i pomalowałam bohomazy, niby widoki, cale niebieskie, bo i morze niebieskie, a miejscami zielone. Im więcej się w te wodę wpatruję, tym więcej przychodzę do przekonania, ze żaden malarz nie potrafi oddać dobrze morza bez użycia srebra i złota. Gram z Sérusier’em w Teatrze Symbolistycznym Lugneg’o Poe. Znam teraz dobrze historię symbolistów. Na początku była ich garstka niewielka. W 1889 roku, artyści owi urządzili małą wystawkę w niepozornej kawiarence i wtedy zwrócili na siebie uwagę ogółu. Nazwa symbolistów została im nadana przez odnośną grupę poetów, którzy sądzili, iż w tym rodzaju malarstwa mieści się pokrewna nuta ich utworów. Gauguin zaczął, jako impresjonista, lecz doszedł do czegoś doskonalszego i bardziej konkretnego. Daleki jednak od narzucania wszystkim jednego stylu - (co było by szablonem, maniera i absurdem) pragnął, aby każdy z artystów usiłował wydobyć ze swej duszy – swój styl, ten, który miał w sobie. (*)

Van Gogh – to był artysta obdarzony szaloną fantazją, temperamentem, kolorysta olśniewający bogactwem barw, posiadający za życia w ciele schorowanym i ubogim – potężnego ducha, łączącego w sobie wszystkie niemal szkoły malarskie. Puściwszy wodze swemu temperamentowi ognistemu, płomiennemu – patrzył na naturę przez pryzmat owego temperamentu. Rwał się do światła, do oślepiających blasków i nagle zapadł w ciemnie – oszalał!

Czym jest szaleństwo – czy my wiemy? Geniusz i obłąkanie toć dwaj bracia rodzeni. Geniusze świąt na swych skrzydłach ku światłu niosą a żaden kaftan nie spętał śladów tych skrzydeł! Po skrzydłach Van Gogha pozostało kilkadziesiąt płócien, na których nie ma „wykończonych imitacji” natury, lecz, na które patrząc, domyślamy się, jak on, Van Gogh, na naturę patrzył. (**)

W mojej pracowni wisi takie płótno Van Gogha, klejnot, który za lat kilkanaście nie będzie mieć ceny. Mieszkanie moje zmienia się w muzeum. Mam Van Gogha, Gauguina, Denisa, Vuillarda, Anquetina, rzeźby Lacomba, Riotto i innych. Mam taka moc obrazów i płaskorzeźb, ze nie mam ścian i sześc. płócien stoi w cabinet de toilette, czekając lepszych czasów, kiedy będę miała większe mieszkanie. Mam duży obraz wykropkowany, dal mi go Antonie. I to zrobi sensacje w Warszawie, kiedy przyjadę. Chciałabym coś wyłudzić od Symbolistów- takie potworki malowane trzema tonami. (***)

Mieszkam teraz niedaleko cmentarza Montmartru. Z placu Clichy, idąc w stronę do ulicy Caulaincourt, jest mała uliczka, Tourlaque. To tu mieszkam pod numerem 4, na 3-cim piętrze. Mam śliczne mieszkanie, za które płacę 700 franków. Tuz obok, pod numerem 7, Toulouse Lautrec ma swoją pracownię. Mój salon jest śliczny, ciemnoczerwony, duże biurko rzeźbione, śliczny chiński szezlong haftowany, bibliotekę, pergaminowe tureckie krzesła, tonkińskie marmurowe fotele i masę dywaników wschodnich. W saloniku jest wielkie podwójne okno cale kolorowe, w ołów oprawne. Sypialnie mam urządzona po angielsku. A wiec ściany bladozielone, papier gładki ze szlakiem róż u góry. Nad łóżkiem firanki białe, muślinowe, u okien wielkie firanki białe, trzcinowy szezlong, fotel i stoliki. Jadalnia obita cala złotożółta wełna, sufit także, bufet i szafa bretońską, dywan szafirowy i stołki rzeźbione. Gabinet toaletowy czerwony z wachlarzami i skoro wrócę z Warszawy, zaprowadzę wannę, bo mam gaz w gabinecie. Mieszkanie czyste, widne i mile. (****)

Żyję pomiędzy Francuzami i z Francuzami. Daje czasami obiady, śniadania. Schodzą się malarze, rzeźbiarze, literaci, Antonie i inni. Ach! Co za mile wieczory! Co to za mile wieczory! Ogień pali się na kominku i mówi się o wszystkim, i żyje się, umysł się rozwija, kształci. I żadnej plotki, żadnego jadu, żadnej złości. Starcia zdań, co do sztuki. Przeciwieństwo tego, co znałam poprzednio. Ja, na szezlongu wtedy leżę, odpowiadam, i powoli, powoli myśl mi ulata i ucieka i wraca …do kraju. I tam pośród was się błąka, szukając łez przeze mnie rozsianych i nie mogąc nigdy jaśniejszego z mej przeszłości wygrzebać promyka. A przecież się tam ciągle błąka, jak pies wśród zgliszcz albo dziecko po cmentarzu. Czego szuka? Łez! Chyba tego, bo tu – ja nie płaczę, ale mam na sercu rodzaj pancerza, pod którym mam ranę bardzo bolesną. I wiesz Pan, ze w chwilach dla mnie na pozór najszczęśliwszych zawsze mnie tak cos w głębi duszy zaboli, ze mi cala radość przepada. Jak to niczym takiej rany zagoić nie można. Tiens ! Gdy to mówię, nagle mi łzy stanęły w oczach!

Coraz częściej myślę o mojej podróży do Warszawy, nawet na dwa miesiące…Musze znaleźć dokumenty do mojej przyszłej powieści. Mój przyszły mąż, Paul Sérusier, zgodził się na mój wyjazd. (*****)

Oh! Śnieg! Pierwszy śnieg w Paryżu tej zimy. Leżę i z okna widzę bielutki dach i gałęzie drzew białe maja linijki i naokoło balkonu biała pręga. A w powietrzu węgieleczki białe latają…latają. Hortensja, moja bona, złożyła się we dwoje i mówi: „Oh! Jaki śnieg!” Ach! Ci Francuzi nic nie rozumieją. Ja odżyłam. Zaraz włożę kamasze i pójdę dryp, dryp do muzeum Opery. Śniegu na nos nałapię i zobaczę ciekawe dla mnie dokumenty.

La neige ! La neige ! Cale bandy voyous w marynarskich koszulach i obszarpanych spodniach pędzą wzdłuż bulwarów krzycząc i wyjąc na wyścigi. Za nimi miliardy płatków śnieżnych w rozstrzępionych kolumnach wiruje, czepiając się ich dziurawych kaszkietów.

Ze sklepów wybiegają commis i sypią całymi masami sol i trociny na trotuary. Z wysokości paryskich schodzą powoli linie koni tramwajowych i omnibusowych i ustawiają się rzędem przed stacjami. Stoją spokojnie, z łbami pochylonymi, czekając swej kolei – obojętne, apatyczne na niebezpieczeństwo, które je za chwilę czeka. Nie kute ostro, ślizgają się, padają, łamią nogi….Zbiera się gromada ciekawych, piersiami rozpychają tłum i rozdają kułaki i nowa linia koni schodzi znów po pochyłościach Maubeuge, Clichy, Rochechouart, Fontaine.

Z avenue du Bois de Boulogne suną rzędem powozy kokotek, zaprzęgnięte correct, znacząc się ciemnym profilem siedzących na koźle lokai. W kącie karet w nagromadzeniu futer toną pomalowane kobiety rozłożone na ciemnych obitych poduszkach powozu. Karety jadą dalej - zatrzymują się przed wyłożonymi dywanami przedsionków Café Riche, Bignona, Maison Dorée, Café Américain.

Z szelestem spodów jedwabnych wyskakują z otwartych drzwiczek kobiety i giną w jasnej smudze światła, w której jak ćmy nocne pławią się i kapią rozkosznie. (******)


Gram w Teatrze Wolnym Antoine’a i w Teatrze L’Œuvre Lugniego Poe. Pisze ciągłe, również dla Revue Blanche – i to po francusku. Przed moim wyjazdem do Warszawy mam jeszcze zagrać śliczną rolę Szczurolapki w „Małym Ejolfie” Ibsena. Pragnę szybko wrócić do Paryża, bo czeka na mnie Sérusier.


Przez te sześć lat w Paryżu nauczyłam się czuć, myśleć, patrzeć na świat, sztukę, ewolucję społeczną, dążenia i cel istnienia. Czym byłam poprzednio? Maszyną bezrozumną, pchaną wolą wiatrów i wolą moich wydawców. Słowem, stałam się człowiekiem. (*******)

(*) Listy (nr 236, 237), 1893 : (nr 258) 1894
(**) Publicystyka (Nowy kierunki w sztuce), 1894
(***) Listy (nr 279), 1895
(****) Listy (nr 258), 1894
(*****) Listy (nr 279), 1895
(******) Publicystyka (Kronika z zycia paryskiego), 1890
(*******) Listy (nr 261), 1894


dimanche 13 février 2011

Paryskie wędrówki Zapolskiej (4-PL)


Cet article fait partie d’une série consacrée au séjour parisien de Gabriela Zapolska (1889-1895), en polonais (1-PL, 2-PL…) ainsi qu’en français (1-F, 2F…), rédigée à l’occasion d’une exposition consacrée à cette femme de lettres, journaliste et actrice (Musée de la Littérature, Varsovie, d’avril à juin 2011).

Artykuł ten dotyczy pobytu Gabrieli Zapolskiej w Paryżu miedzy 1889 i 1895 rokiem i jest jednym serii, którą opublikuję w niniejszym blogu, w wersji polskiej (1-PL, 2-PL…) oraz francuskiej (1-F, 2-F…), pisany z myślą o wystawie poświęconej Zapolskiej pisarce, aktorce i dziennikarce (Muzeum Literatury, Warszawa, od kwietnia do czerwca 2011 r.).

Znów poszłam na Wystawę Powszechną i przez cały dzień zwiedzałam pawilony. Z narastaniem zmroku białe płótna pokrywają witryny. Ze wszystkich pawilonów wybiegają tłumy ludzi i tłoczą się dokoła olbrzyma, który powoli, jakby leniwie, światłami swe kontury na niebie oznacza. Wszystkie głowy wznoszą się do góry, okrzyki: „Tiens !”, „Voilà”, „Magnifique !” „Sublime !” – wybiegają w powietrze.

Nagle – fioletowe zabłysło światło, szum wody, miliony iskier… to fontanny kolorowe, które tryskają jak cale snopy klejnotów rozbryzgując się na miliony części. W oddali bieleją posagi oblane elektrycznym światłem, tony czardasza płyną w przestrzeni; na wózku owinięta czarna szata, przesuwa się almeja z ulicy Kairu. (*)

Je suis la bayadère de la rue du Caire.” – Jestem bajaderka z ulicy Kairu – śpiewa sympatyczna Valti przechylając swa główkę o farbowanych na rudo włosach. Potrąca przy tym tak ładnie „son petit bedonswój mały brzuszek, ze publiczność przepełniająca salę Scali wita jej „danse du ventre” – taniec brzucha – frenetycznymi oklaskami. Rzeczywiście, ten mały buziak paryskiego ulicznika oprawny w olbrzymi różowy, krepowy, przetykany zlotem kapelusz, ta cala postać śpiewaczki, błyszcząca od szychu i simili – diamentów, owinięta w pasy aksamitu i różowego atlasu, spod których nierzadko przebija się w cielisty trykot wciśnięta śliczna noga, cala ta figurka, zda się, naszkicowana ołówkiem Grevina, robi niezmiernie sympatyczne wrażenie i potrząsanie żołądkiem pokrytym złotą lamą, zachwyca widza.

Śliczna dziewczyna opiera swe białe rączki na wydatnych biodrach ujętych w złociste pasy i przymrużając oczki, śpiewa:
Fiou, fiou,
Abdi-abdah
Dansons, dansons
La danse du ventre.

Jeśli Valti wywołuje frenetyczny oklask przy każdym refrenie swej piosenki, kołysząc się w blasku elektryczności, która kładzie jej złotawe tony w kaskadę włosów lub zapala iskry w piórach jej kapelusza, cóż dopiero prawdziwe almée! Cóż dopiero te urocze a tajemnicze istoty Wschodu, tańczące pośród dymu kadzideł i przesiąknięte wonią esencji różanej!

Po powrocie z café-koncert przysięgłam sobie podążyć na ulice Kairu. I widziałam te słynne tańce pod egipskim namiotem wykonane przez Fatimę, Aiouszę, Hanem, Faridę, Adilę, Gumę i Selikę, ale wieczorem wróciłam do La Scali.

Na scenie wśród blasków elektryczności kołysała się rudowłosa dziewczyna, uśmiechnięta, powabna, cala lśniąca od atlasów i sztucznych brylantów. Cienki jej sopranik oznajmiał: „Jestem bajadera z ulicy Kairu.” Patrząca publiczność entuzjastycznym rykiem przyjmowała taniec ulubionej szansonistki. Widocznie atlas, pióra, szyk, elektryczność i ta gracja kobieca porywa i jedynie zajmuje. Nie wiem dokładnie, lecz to wiem, ze i ja serdecznie do Valti wolałam:

Dansez ! Dansez la danse du ventre !...” nie chcąc, aby to śliczne zjawisko zbyt prędko zniknęło ze sceny. (**)


Od pierwszej po południu wybieraliśmy się, Pani Nini, jej mąż i ja, na uroczystość zamknięcia Wystawy Powszechnej. Po spożyciu olbrzymiej ilości serów: roquefort'u, brie, petit gervais, gruszek, winogron, orzechów, petits fours, pommes vanillées, konfitur, po pochłonięciu kilku filiżanek czarnej kawy skropionej obficie „ma fine”, Pani Nini R., moja sąsiadka, zadecydowała „Il est temps de partir”. Odetchnęłam. Oto wybiło już wpół do ósmej i siedzieliśmy ciągle kolo tego nieszczęsnego stolcu jedząc i jedząc bez końca. Powinniśmy już być na tej wystawie od dawna. Lecz Pan R. był innego zdania. Pochłonął jeszcze salaterkę czarnej kawy, funt winogron i zabrał się do robienia prowizji na drogę. Wiec, plaska flaszeczka koniaku, cztery garście orzechów i na moją intencję pół funta smażonych owoców. Chciał jeszcze wsiąść tort Courcelles i butelkę Chartreuse’y, lecz temu stanowczo oparła się pani Nina. – „Lepiej weź to – mówiła, pakując do kieszeni męża tuzin świeżych fig – to mnie orzeźwi, gdy mnie uduszą”.

Wreszcie przypiąwszy sobie i mnie olbrzymie pęki fiołków zadecydowała, ze jesteśmy „très bien”, potrzasnąwszy olbrzymią mufką, otworzyła pochód mówiąc do męża: „tu sais, mon chat, gdy przyjedziemy na wystawę, zatrzymamy się, w jakiej restauracji, bo czuję, że mi coś brak”! Nieba! Czegoż tej kobiecie jeszcze brakować może!

Wydostawszy się na ulice poczuliśmy od razu przedsmak uroczystości nocnej. Dorożkarze z wysokości kozłów urągali czując się niejako w apoteozie swej potęgi. Przed stacjami tramwajów roiły się czarne tłumy, oczekując wywołania kolejnego numeru, branego au guichet. Małe omnibusy przejeżdżały wolno, cale zapchane pasażerami, a ich konduktorzy krzyczeli z charakterystycznym akcentem: „… A l’exposition porte Rrrrappp… cinquante centimes”. Lecz pan R. pur sang paryżanin, poczuł się dopiero w swoim żywiole. Podskakując biegał od jednego woźnicy do drugiego pokazując im pięciofrankową monetę trzymaną w palcach. Wreszcie jeden z owych możnowładców, zdecydował się przyjąć nas do swojej dorożki. „Mais sous savez, mon bourgeois – wyrzekł uroczyście przechylając się z kozła – c’est cent sous !

Po obu stronach bulwarów, czarne kolumny ludzi posuwały się szybko w stronę wystawy, tysiące dorożek, powozów, omnibusów, stłoczone zalegały środek ulicy. Chwilami ruch był zupełnie zatamowany. Policjanci schrypnięci, zmęczeni, uwijali się pomiędzy końmi, starając się zaprowadzić lad jakikolwiek. Przekleństwa powożących, rżenie koni, śmiech pasażerów czyniły chaos nie do opisania.

Krwawa luna pokrywała niebo od strony Trocadéro. Wyszedłszy z dorożki stajemy przed wejściem. Pogoda przepyszna, niebo czyste i powietrze, choć zimne, ale zupełnie suche. Wydostajemy się poza guichet i biegniemy szybko w stronę pałacu. Cóż Wam teraz napisze! Jakże zdołam przedstawić wam ten potok płonący, w którym, kąpie się w tej chwili pałac Trocadéro i Pole Marsowe! Wszystkie gzymsy pałacu, okna, balkony, balustrady, ornamenty obwiedzione są świetlaną nitką, a w każdym oknie, bukiety kolorowych świateł migocą jak mistyczne kwiaty. Olbrzymie skrzydła pałacu złote zakreślają półkule. I wszystko pali się, plonie, drży pod tchnieniem wiatru. Sekwana zasiana statkami odbija kolorowe światła, które kołyszą się na pokładach. Restauracje wodne obwiedzione zielonymi girlandami latarek błyskają złoconymi przodami swych kształtnych korpusów.

Pod więżą Eiffla straszna czerń porusza się krzycząc i hałasując bez pamięci. Tymczasem jedna z orkiestr umieszczonych w kiosku gra jakąś odwieczną polkę. Tłum zaczyna podrygiwać. Mężczyźni gwiżdżą, kobiety nucą. Nagle wystrzały armatnie wstrząsają powietrzem. Wieża Eiffle’a staje w płomieniach! Cała! Jak potwór płonący, jak stos przez szatanów podniecany krwawi się cala w purpurze. Rusztowanie żelazne, całe pęki wiązań odcinają się czarnymi liniami wśród purpury ognia. Jest to widok tak czarodziejski, ze dech w piersiach zamiera. Ze wszystkich krzaków buchają jednocześnie purpurowe blaski, fontanny przybierają krwawą barwę i rozsypują deszcz z rubinów. Posąg Republiki drży w czerwonych płomieniach a tłumy krzyczą: „Vive la République !(***)


Wybrałam się na lewy brzeg Sekwany, gdzie, naprzeciw kościoła Świętego Sulpicjusza, w Sali Merostwa, odbywał się Międzynarodowy Kongres Kobiet. Jako dziennikarka, siedziałam na estradzie w towarzystwie mężczyzn – dziennikarzy i obserwowałam salę.

Było to zupełnie ciekawe widowisko. Przez trzy dni konałam ze śmiechu. Doszło do tego, ze Renée Marcil rwała się bić jednego mężczyznę, który wlazł na estradę i wymyślał całej sali od podłych. Złapali Renée Marcil i trzymają. Ona piszczy, wrzeszczy i rozdaje kułaki na prawo i na lewo. Szeliga dostała w zęby. Ten Du Bellay, który obraził Marcil, złapał od Rojeckiej parasol i czeka. Powiadam ci – konać ze śmiechu! Na Sali ze 3 000 osób wrzeszczy, śmieje się, ryczy. Panna Popelin (adwokat- o Jezu! Szpilki sprawy bym jej nie dala), rezyduje, ale nikt jej nie słucha. Powiadam Ci heca! Baby się kłócą, piszczą, docinają sobie. Mężczyźni kpią i coraz to jeden włazi na estradę i sieje niezgodę. Stefka Feindkind mówiła bardzo przyzwoicie o robotnicach. Dostała brawa. Potem Finlandka zyskała ogólne pochwały. Ale Angielki i Niemki! Skandal! Nie pozwolili im mówić, sykali, wyli. Zresztą przeczytasz to w „Przeglądzie Tygodniowym”, bo będzie „List” o tym.

Sala długa, stosunkowo dość wąska, zapełniona po brzegi. U wejścia, przy drzwiach szeroko rozwartych, przez które płynie struga majowego słońca stolik, na którym obok całej masy papierów więdnie pęk róż i konwalii. (****)

Na estradzie prezyduje Pani Maria Szeliga-Loevy – sekretarka Unii Wszechświatowej Kobiet. Obok, Pani Potonnié-Pierre, sekretarka Federacji Francuskiej, autorka całego szeregu artykułów mających na celu polepszenie losu kobiet. Dalej, Pani Blanche Edwards, doktór medycyny, Pani Morsier, walcząca z prostytucją, Pani Léon Bequet – założycielka schroniska dla kobiet brzemiennych przy Avenue du Maine, Pani Valette – dziennikarka i wiele, wiele innych...

Lecz wielki hałas i krzyk się rozpoczyna – to kwestia poszukiwania ojcostwa wniesiona na estradę wywołuje burzę protestacji ze strony kilku mężczyzn. W rozprawie tej biorą gorący udział przeważnie mężczyźni, którzy z brutalnością i tą siłą, tak wspaniale ujawniającą się w chwili bronienia swych praw, opanowali estradę i z niej bronią swej bezkarnej donżuaności, swych miłostek, czasem jednodniowych, po których dla nich pozostaje …wspomnienie (!), rzecz niewymownie poetyczna, a kobietom często łzy, rozpacz, choroba, nędza i – dziecko! Prostytucja i poszukiwanie ojcostwa, oto dwie najwybitniejsze chwile Kongresu.

Kongres ten nie był śmiesznym zbiorem wojujących przeciw mężczyznom kobiet. Był reakcją i buntem przeciw uciskowi całej ludzkości. Nadto jeszcze występował bardzo silnie przeciw wojnom i w przemówieniu Pana Richer, zaznaczył pokojowe usposobienie kobiet. Zajmowano się bardzo poważnie i rozbierano kwestie nierównego wynagrodzenia pracy kobiet w stosunku do pracy męskiej. Kongres ten miał za zadanie rzeczywiste polepszenie losu kobiet. Zadanie to nie zostało zapewne osiągnięte w zupełności. Losy wyzwolenia kobiecego są zanadto związane z losami całej ludzkości… (*****)

(*) Publicystyka (Z krainy wróżek – Wrażenia z Wystawy Powszechnej, 1889
(**) Publicystyka (Z krainy wróżek – Tańce egzotycznej, 1889
(***) Publicystyka (Uroczystość nocy), 1889,
(****) Listy (nr 197), 1892
(*****) Publicystyka (Kongres kobiecy w Paryżu), 1892.